Cyberprofilaktyka NASK
a a a a
Serwisy społecznościowe
Serwisy społecznościowe

Edukacja medialna na rzecz bezpiecznego konsumowania internetowych treści przez dzieci

Środowisko cyfrowe stanowi ważną część życia dzieci i młodzieży, oferując szeroką gamę możliwości rozwoju, uczenia się, odkrywania, rozrywki, a także komunikacji. To właśnie ta grupa szczególnie aktywnie wykorzystuje technologie cyfrowe. Badania NASK-PIB pokazują, że młodzież przeznacza coraz więcej czasu na korzystanie z internetu. Obecnie nastolatki spędzają w sieci średnio 5 godzin i 36 minut dziennie, dla porównania w 2020 r. były to 4 godziny i 50 minut.
 
Pośród swoich najczęstszych internetowych aktywności młodzi ludzie wymieniają korzystanie z serwisów społecznościowych, zaś z internetem łączą się głównie za pośrednictwem swojego smartfona (88,8%). Tendencję tę potwierdza także badanie EU Kids Online, przeprowadzone w 19 krajach europejskich, które pokazuje procentowy przyrost zarówno w liczbie dzieci, które korzystają ze smartfonów, jak i w tym, ile czasu spędzają online w porównaniu z wynikami badań z 2010 r. W wielu krajach czas spędzany dziennie w internecie wydłużył się niemal dwukrotnie.
 

Inwigilacyjny model platform społecznościowych

Warto podkreślić, że środowisko cyfrowe, w tym szczególnie platformy społecznościowe, nie były projektowane z myślą o dzieciach, mimo kluczowej roli, jaką odgrywają w ich życiu (UN Committee on the Rights of the Child). Naraża to najmłodszych użytkowników na różnego rodzaju zagrożenia i nadużycia. Na przykład wykorzystywane przez platformy społecznościowe algorytmy, mając m.in. na celu dostarczanie treści przykuwających uwagę, mogą także promować treści wprowadzające w błąd, posługujące się konspiracyjną retoryką, a także misinformację lub dezinformację, które stanowią realne zagrożenie dla dobrostanu dzieci (Gillespie, Tarleton).
 
Amnesty International przeprowadziła szczegółową analizę zagrożeń dla prywatności dzieci, które spowodowane są inwigilacyjnym modelem biznesowym, na podstawie którego działają platformy społecznościowe. Model ten zakłada gromadzenie, przechowywanie, analizę i wykorzystywanie danych użytkowników, śledzenie ich aktywności w internecie, a także poza nim. Wykorzystując uczenie maszynowe, platformy mogą określić nastroje, pochodzenie etniczne, orientację seksualną, preferencje polityczne i inne cechy użytkownika. Dane, w tym także te podlegające ochronie prawnej, mogą być niestety ujawniane innym podmiotom w celu kierowania spersonalizowanych reklam do użytkowników internetu.
 

Kiedy dojrzewamy do krytycznego myślenia?

Musimy pamiętać, że określanie dzieci, jako cyfrowych tubylców nie jest jednoznaczne z posiadaniem przez nie rozwiniętego krytycznego myślenia i świadomości medialnej. Skuteczne i bezpieczne poruszanie się w złożonym środowisku internetowym, wymaga poziomu umiejętności czytania i pisania oraz dojrzałości, których dzieci i młodzi ludzie jeszcze nie osiągnęli (UNICEF Office of Global Insight and Policy). Według teorii psychologii rozwojowej dzieci w wieku 7-12 lat nie rozwinęły jeszcze zdolności poznawczych i emocjonalnych oraz niezbędnych umiejętności odróżniania informacji wiarygodnych od fałszywych. W związku z tym są szczególnie podatne na szkodliwą perswazję, postprawdę, manipulację czy dezinformację (M. Reuter). Umiejętność krytycznego myślenia wykształca się dopiero w okresie późnej adolescencji, a pełnię rozwoju osiąga w ciągu kolejnych kilku lat, co może trwać nawet do 25 roku życia.
 

Jak dzieci oceniają treści online - skala zjawiska

 
Jedna trzecia dzieci w wieku 8–17 lat (32%) wierzy w wiarygodność wszystkich lub większości treści, które napotykają w mediach społecznościowych (Ofcom, 2023). Według badań przeprowadzonych w 2020 r. przez Fundację Vodafone w Niemczech, 76% osób w wieku 14–24 lat zgłosiło, że przynajmniej raz w tygodniu spotyka się w internecie z misinformacją lub dezinformacją.

Według badań NASK z 2023 r., 52,9% dzieci i młodzieży w Polsce sprawdza wiarygodność treści, z którymi spotykają się w internecie. Podobnie 49,9% z nich ocenia wiarygodność profili na popularnych portalach społecznościowych, takich jak Facebook, TikTok i X (były Twitter).
 
Dzieci często borykają się z negatywnymi doświadczeniami wynikającymi z kontaktu z treściami online. Według raportu EU Kids Online 2020 liczba dzieci zgłaszających, że coś w internecie je zaniepokoiło lub zdenerwowało, wahała się od 7% do 45% w badanych krajach, przy średniej wynoszącej 25%. Warto zauważyć, że dzieci i młodzież w wieku 12-16 lat najczęściej miały kontakt z wiadomościami nacechowanymi nienawiścią, a kontakt z nimi miał miejsce co najmniej raz w miesiącu (średnia = 17%). W dalszej kolejności znalazły się krwawe lub brutalne obrazy (średnia = 13%), treści prezentujące sposoby na osiągnięcie przesadnie chudej sylwetki (średnia = 12%), treści opisujące doświadczenia związane z zażywaniem narkotyków (średnia = 11%), prezentujące sposoby na wyrządzenie sobie krzywdy fizycznej (średnia = 10%), czy popełnienie samobójstwa (średnia = 8%).
 
Badanie przeprowadzone w Wielkiej Brytanii pokazało, że tylko 2% dzieci i młodych ludzi posiada kluczowe umiejętności cyfrowe niezbędne do rozpoznania autentyczności wiadomości. Badanie to wykazało ponadto, że 60% ankietowanych nauczycieli uważa, że fałszywe wiadomości negatywnie wpływają na dobrostan dzieci, prowadząc do zwiększonego lęku, zaburzonej samooceny i wypaczonego światopoglądu. Zwrócono także uwagę na to, że dzieci ze środowisk znajdujących się w niekorzystnej sytuacji były najmniej biegłe w rozpoznawaniu sfabrykowanych lub wprowadzających w błąd treści, podkreślając, że rodziny o niższym poziomie wykształcenia lub umiejętności czytania i pisania są bardziej narażone na dezinformację (National Literacy Trust, 2018).
 
Według psychologów, fałszywe wiadomości wpływają na różne procesy poznawcze, które umożliwiają człowiekowi odbieranie bodźców z otoczenia, zapamiętywanie, wnioskowanie, komunikowanie się, czy podejmowanie decyzji (J. Strelau). Taka forma treści manipuluje procesami poznawczymi odbiorców. Prowadzi do wymiernych zmian w postrzeganiu rzeczywistości, wpływając na postawy i kształtując procesy decyzyjne.
 
Podatność młodych odbiorców na negatywny wpływ internetowych treści może być ściśle powiązana z wzorcami korzystania przez nich z technologii cyfrowych, a także z ich zwyczajami internetowymi. Na przykład znacząca rola, jaką odgrywają media społecznościowe, biorąc pod uwagę częste korzystanie z nich przez nastolatków, może w szczególności kształtować ich opinie, światopogląd, ale także ogólne samopoczucie.

Badanie przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych pokazuje, że osoby w wieku 13-17 lat częściej czerpią wiadomości z serwisów społecznościowych lub YouTube niż bezpośrednio z serwisów informacyjnych (Common Sense Media, 2019). Ponadto badanie Ofcom wskazuje, że prawie trzy na dziesięcioro dzieci (28%) w wieku 12–15 lat korzystało z TikTok jako źródła wiadomości w 2022 r.
 

Edukacja medialna wdrażana od najmłodszych lat

Krytyczne myślenie jest jedną z kompetencji wskazywanych przez Radę Europy jako kluczową dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. „W gospodarce opartej na wiedzy zapamiętywanie faktów i procedur jest kwestią kluczową, lecz nie wystarcza, by zapewnić postęp i sukcesy. W naszym szybko zmieniającym się społeczeństwie istotniejsze niż kiedykolwiek wcześniej są takie umiejętności jak, umiejętność rozwiązywania problemów, krytycznego myślenia, zdolność do współpracy, umiejętność kreatywnego myślenia, myślenia komputacyjnego i samoregulacji. Są to narzędzia pozwalające to, czego się nauczono, wprowadzać w życie w czasie rzeczywistym, by generować nowe idee, nowe teorie, nowe produkty i nową wiedzę”.
 
Europejska deklaracja praw i zasad cyfrowych w cyfrowej dekadzie z 26 stycznia 2022 r. wyraźnie mówi, że „dzieci i młodzież powinny mieć możliwość dokonywania bezpiecznych i świadomych wyborów oraz wyrażania swojej kreatywności w środowisku internetowym”, a także „materiały dostosowane do wieku powinny poprawić doświadczenia dzieci, ich dobrostan i uczestnictwo w środowisku cyfrowym”. Tym samym ważnym kierunkiem transformacji cyfrowej w Unii Europejskiej jest „zapewnienie wszystkim dzieciom możliwości zdobycia umiejętności i kompetencji niezbędnych do aktywnego i bezpiecznego poruszania się w środowisku internetowym i dokonywania świadomych wyborów w internecie”.
 
Kompetencje cyfrowe są kluczowe do pomyślnego, bezpiecznego i skutecznego korzystania z internetu przez dzieci i młodzież, a także zaangażowania obywatelskiego, zapewnienia ogólnego dobrostanu oraz perspektyw zawodowych w przyszłości (ITU, 2018). Ogromne tempo rozwoju nowoczesnych technologii, w szczególności sztucznej inteligencji, które jeszcze skuteczniej będą potrafiły naśladować rzeczywistość, wskazuje na to, że możemy spodziewać się dalszej ewolucji technik dezinformacyjnych i manipulacji, narażenia dzieci na kontakt z treściami nieodpowiednimi do ich wieku, a także śledzenia zachowań użytkowników internetu w celu uzyskania korzyści finansowych. Może to mieć negatywne konsekwencje dla stabilności i dobrobytu społeczeństwa, takie jak np. zagrożenia dla demokracji, podważanie zaufania do instytucji publicznych i dziennikarstwa. Ponadto może mieć szkodliwy wpływ na dobrostan psychospołeczny i rozwój dzieci i młodzieży, prowadząc do różnych niepokojów społecznych i kwestionowania ich praw i roli jako cyfrowych obywateli.
 
Przemyślana, kompleksowa i wdrażana od najmłodszych lat edukacja medialna dzieci jest konieczne dla zmniejszenia tych potencjalnych zagrożeń. Wspiera bowiem rozwój umiejętności oceniania przez młodych użytkowników różnorodnych problemów i scenariuszy w cyfrowym środowisku informacyjnym, umożliwia efektywne i bezpieczne poruszanie się w cyfrowej przestrzeni, a także krytyczną analizę i ocenę konsumowanych treści online. Może także wzmacniać odporność emocjonalną dzieci i rozwijać ich dojrzałość medialną. Dlatego tak ważne są działania edukacyjne skoncentrowane na podnoszeniu świadomości dzieci i młodzieży dotyczącej wpływu treści medialnych na ich emocje, wartości i ogólny dobrostan.
 
Kluczowe jest także kształtowanie społecznych i emocjonalnych umiejętności dzieci i młodzieży, wspierających ich w bezpiecznym i świadomym konsumowaniu informacji online, a także radzeniu sobie z szumem i stresem informacyjnym. Nie może zabraknąć edukacji dotyczącej zagrożeń związanych z dezinformacją, misinformacją oraz innymi formami stronniczych lub fałszywych treści. Działania profilaktyczne i edukacyjno-popularyzatorskie muszą także zmierzać do podnoszenia świadomości dorosłych na temat roli, jaką odgrywają we wspieraniu rozwoju emocjonalnej odporności dzieci w kontekście funkcjonowania w cyfrowym środowisku.
 
Podstawowym sposobem zaadresowania wyzwań jakie wiążą się z budowaniem bezpiecznego środowiska online dla dzieci, jest nie tylko zwiększenie świadomości społecznej i edukacja medialna, ale także dzielenie się najlepszymi praktykami w tym zakresie na gruncie krajowym i międzynarodowym. Aby sprostać tym wymaganiom CyberprofilaktykaNASK od lat realizuje działania zmierzające do budowania kompetencji medialnych dzieci i młodzieży, a także promujące ideę cyfrowego obywatelstwa, jako procesu mogącego pozytywnie wpłynąć na przyszłość dzisiejszych nastolatków i na ogólny bezpieczny i zrównoważony rozwój społeczeństwa. Od 2022 r. realizujemy unijny projekt "Make It Clear – educating young people against disinformation online" na rzecz rozwijania u młodzieży kompetencji informacyjnych, a także świadomego i krytycznego podejścia do treści udostępnianych w mediach, w szczególności w mediach społecznościowych. Więcej: www.makeitclear.edu.pl.
 
Od 2005 r. NASK-PIB koordynuje Polskie Centrum Programu Safer Internet (PCPSI), w ramach którego, wraz z Fundacją Dajemy Dzieciom Siłę, podejmuje szereg kompleksowych działań na rzecz bezpieczeństwa dzieci i młodzieży korzystających z internetu i nowych technologii. Naszym celem jest zwiększanie społecznej świadomości na temat zagrożeń, jakie niosą ze sobą najnowsze techniki komunikacji. Wśród podejmowanych działań priorytetem jest edukacja, zarówno dzieci, jak i rodziców, a także podnoszenie kompetencji profesjonalistów w zakresie bezpiecznego korzystania z Internetu. Więcej: www.saferinternet.pl.
 

Pilotażowa kampania #MediaSmartOnline

Jako Polskie Centrum Programu Safer Internet działamy w międzynarodowej sieci Insafe, która zrzesza europejskie Centra Bezpiecznego Internetu. Współpraca ta pozwala szerzej spojrzeć na profilaktykę cyberzagrożeń poprzez dzielenie się dobrymi praktykami, dostęp do wiedzy, możliwość adaptacji zagranicznych rozwiązań i narzędzi edukacyjnych. PCPSI w okresie marzec-kwiecień 2024 r. zaangażowane było w europejską pilotażową kampanię #MediaSmartOnline, realizowaną przez belgijskie organizacje EUN (koordynator sieci Insafe) oraz Media & Learning Association (MLA) w ramach prezydencji belgijskiej w Radzie UE, przypadającej na okres 1 stycznia - 30 czerwca 2024 r. Ta pilotażowa kampania realizowana przy udziale Polskiego Centrum Safer Internet, a także Centrów Bezpiecznego Internetu z Czech i Irlandii, jest pierwszym etapem ogólnoeuropejskiej kampanii medialnej planowanej na koniec 2024 r., której celem jest promowanie na arenie europejskiej konieczności zintensyfikowania działań na rzecz wymiany dobrych praktyk, dostępnych w państwach członkowskich narzędzi i rozwiązań, a także budowania międzynarodowych partnerstw na rzecz kompleksowej i skutecznej edukacji medialnej dzieci i młodzieży. Kampania ma także służyć wyjściu z „silosów” na rzecz wypracowania przez państwa członkowskie spójnego rozumienia i definiowania umiejętności korzystania z mediów, a także wspólnego podejścia do promowania edukacji medialnej. Więcej o pilotażowej kampanii: MediaSmartOnline - BIK Portal (betterinternetforkids.eu)
 
Zapraszamy do zapoznania się z krótkimi filmami informacyjno-edukacyjnymi przygotowanymi przez Polskie Centrum Programu Safer Internet oraz CyberprofilaktykaNASK w ramach pilotażowej kampanii #MediaSmartOnline:
 
1. 10 wskazówek - jak wspierać edukację medialną i bezpieczeństwo dzieci w internecie.
2. Edukacja medialna - jak rozpoznawać niebezpieczne treści i korzystać tylko z wiarygodnych źródeł.
3. Edukacja medialna - bezpieczne i odpowiedzialne korzystanie z mediów społecznościowych
4. Jak możemy pomóc naszym dzieciom we właściwym korzystaniu z nowych technologii? 6 wskazówek
 
Opracowano na podstawie:
 
Julia Piechna
Ekspertka NASK
Pracuje w Dziale Profilaktyki Cyberzagrożeń w NASK, gdzie kieruje Zespołem Projektów Społecznych i Współpracy Międzynarodowej. W swojej pracy zdobyła doświadczenie w organizacji szeregu konferencji i szkoleń poświęconych tematyce bezpieczeństwa dzieci online, tworzeniu programów edukacyjnych oraz prowadzeniu kampanii medialnych. Od 2022 r. kieruje projektem „Make it clear – educating young people against disinformation online” realizowanym w ramach programu Komisji Europejskiej „Creative Europe”. W 2020 r. została uwzględniona w „Liście 100 osób, które przyczyniły się do rozwoju umiejętności cyfrowych w Polsce”.



 wszystkie posty

Newsletter

Zapisz się do naszej listy subskrypcyjnej


▴ do góry Menu Strony
X

Newsletter

Zapisz się do naszej listy subskrypcyjnej

Ustawienia plików Cookie

Na naszych stronach używamy różnych technologii, by zoptymalizować Państwa doświadczenia online. Obok wymaganych plików cookie, które zapewniają funkcjonalność stron, należą do nich także technologie służące np. do anonimizacji analizy stron lub do wyświetlania ukierunkowanej reklamy. Korzystanie z nich jest dobrowolne i wymaga zgody. Zgodę można w każdej chwili wycofać ze skutkiem na przyszłość.
Zobacz szczegółową Politykę Prywatności



Wymagane
Sesyjne pliki Cookies wymagane do działania strony, przechowywane podczas wizyty na stronie, np zapamiętany wybór języka strony

Statystyczne
Anonimowe statystyki odwiedzin strony oraz zachowania użytkownika

Zewnętrzne
Pliki Cookies od zewnętrznych dostawców usług takich jak filmy Youtube