Jaki wpływ na samopoczucie nastolatków mogą mieć media społecznościowe?

Dwie dekady temu dostęp do internetu w Polsce nie był tak powszechny, a serwisy społecznościowe zaczęły dopiero powstawać. Ich rozwój zmienił sposób w konsumujemy treści w świecie online. Pierwotnie miały służyć komunikacji, obecnie są także źródłem informacji, rozrywki czy reklamy. Ilość czasu, którą spędzamy w mediach społecznościowych oraz zamieszczane w nich treści, bez wątpienia mają na nas wpływ, a zwłaszcza na najmłodszych użytkowników. Jaki może mieć wpływ na ich dobrostan? Czy są okresy, gdy młodzież jest bardziej wrażliwa? Czy nastolatki pozytywnie oceniają media społecznościowe? Przyjrzeliśmy się tym zagadnieniom bliżej na podstawie wybranych badań.

Pokolenie Z – nie zna życia bez internetu

Pokolenie Z to osoby urodzone po 1995 roku, które nie znają życia bez dostępu do internetu i mediów społecznościowych. Tablety, smartfony, ekrany, usługi interaktywne towarzyszą im codziennie od dziecka. Mówi się, że są otwarci i twórczy, ale niełatwo przychodzi im skupienie uwagi na jednym zadaniu. Główne cechy, które ich określają to mobilność, szybka reakcja na zmiany i realistyczne podejście do życia. Pokolenie Z określane jest również jako: post-milenialsi, pokolenie internetowe oraz pokolenie C (ang. connect, communicate, change).

Franek ma 15 lat, nie ma rodzeństwa, mieszka na obrzeżach dużego miasta. Często spotyka się z kolegami, by pograć w koszykówkę. Zdarza się, że spędza 3-4 godziny dziennie na grając online lub oglądając filmy na YouTube czy TikToku. Praktycznie nigdy nie pisze komentarzy i nie udziela się na forach. Korzystając z internetu komunikuje się głównie z osobami, które zna. We wrześniu rozpoczął naukę w liceum, do którego nie dostał się nikt, z kim chodził do szkoły podstawowej. Franek jest towarzyski i otwarty, a większość koleżanek i kolegów z nowej klasy miał możliwość spotkać już w wakacje, dzięki grupie utworzonej na jednym z komunikatorów. Dzięki temu szybko zaprzyjaźnił się z trzema rówieśnikami i obecnie tworzą zgraną paczkę.

Amelia ma 21 lat i młodsze rodzeństwo: dwie siostry i brata, mieszka w małej miejscowości. Studiuje grafikę komputerową w sąsiednim mieście. Sporo czasu po wykładach zajmuje jej pomoc mamie w domu, a także wsparcie w nauce rodzeństwa, głównie najmłodszej siostry. Amelia jest nieśmiała i brak jej wiary w siebie. Stara się nie wyróżniać i nie zwracać na siebie uwagi. Ale jest bardzo uzdolniona i pięknie rysuje. Od kilku miesięcy zamieszcza zdjęcia swoich prac na Instagramie, do czego zachęciła ją przyjaciółka. Grono obserwujących ją osób, systematycznie się powiększa. Kilka razy pod jej pracami pojawiły się negatywne komentarze, ale szybko spotkały się z reakcją osób, broniących talentu młodej graficzki. Polubienia i pozytywne komentarze dodają Amelii energii do tworzenia, a także poprawiają jej samopoczucie i dowartościowują. 

Amelię i Franka różnią od siebie wiek, miejsce zamieszkania, osobowość, zainteresowania i wiele innych kwestii. Jednak oboje dorastali w czasie intensywnego rozwoju technologicznego i to, co ich łączy to częsta, chociaż zupełnie różna, obecność w mediach społecznościowych.

Jak Polacy korzystają z mediów społecznościowych?

Jak wynika z danych GUS w 2021 r. 92,4 proc. gospodarstw domowych w Polsce miało dostęp do internetu. Jest on powszechniejszy w rodzinach posiadających dzieci (99,7%), w dużych miastach i na obszarach wysoko zurbanizowanych.

Z portali społecznościowych korzysta w sumie 27 milionów Polaków, co stanowi 72% populacji. Wśród tej grupy ponad połowę stanowią kobiety (51.5%). Natomiast przeważające grupy wiekowe to 25-34 (24.8%) oraz 18-24 (24.2%). Przeciętny dorosły Polak (18+) spędza w sieci średnio 6 godzin i 39 minut na dobę. Ponad 93% osób z tego przedziału ma dostęp do mobilnego internetu – przede wszystkim na smartfonie. A która platforma społecznościowa jest wskazywana jako ulubiona? Zdecydowanym liderem jest Facebook, notujący 36,9% wskazań. Kolejne miejsca mają mniej zwolenników – Messenger 14,7%, Instagram 13%, Whatsapp 6,8%, TikTok 4,2%. (Digital 2022 Poland)

Według badania FDDS w 2020 r. aż 98% nastolatków w wieku 13 – 17 lat korzystało z mediów społecznościowych. Niemal wszyscy młodzi ludzie (96%) odwiedzali je co najmniej raz dziennie. Cztery najpopularniejsze aplikacje wśród młodzieży to Facebook (korzystało z niego 89% młodzieży), Instagram (68%), TikTok (64%) i Snapchat (51%). 

Media społecznościowe zasadniczo zmieniły sposób, w jaki młodzi ludzie spędzają czas, dzielą się informacjami i rozmawiają z innymi. Stały się integralną częścią ich życia. W przeciwieństwie do starszego pokolenia użytkowników sieci, dla młodszych osób - nie ma granicy między światem realnym a wirtualnym. Ilość czasu, jaką młodzież spędza na portalach, a także treści czy zjawiska, z którymi może się spotkać, doprowadziły do powszechnego zaniepokojenia i rozważań na temat wpływu, jaki media społecznościowe mogą mieć na ich samopoczucie. Najczęściej mówi się o negatywnych aspektach, zdecydowanie rzadziej o pozytywnych.

Trudno się temu dziwić, gdy patrzymy na zachowania młodzieży w sieci przez pryzmat badań. Z ostatnich badań Nastolatki 3.0 (z 2020 r.) wynika, że co trzeci nastolatek (33,6%) wykazuje się wysokim natężeniem wskaźników tzw. problematycznego użytkowania internetu (kategoria określająca m.in. zachowania ryzykowne czy nadmiernie długie przebywanie online), a trzech na stu – bardzo wysokim (3,2%). Najmocniej dotknięte tym problemem są dziewczęta ze szkół ponadpodstawowych – aż dwie na pięć (39,4%) badanych uczennic twierdzi, że gdyby pozbawić je smartfona, ich życie stałoby się puste.

Warto pamiętać, że internet nie jest zero-jedynkowy, o tym jaki może mieć wpływ na młodych ludzi wpływa wiele czynników – chociażby ich wiek.

Wpływ mediów społecznościowych na dobrostan – wyniki brytyjskiego badania

Brytyjscy naukowcy z Uniwersytetu Cambridge i Oxford oraz eksperci z Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour opublikowali artykuł „Okna rozwojowej wrażliwości na media społecznościowe” (ang. „Windows of developmental sensitivity to social media”), podsumowujący przeprowadzone przez nich badania. Naukowcy przeanalizowali wyniki ankiety przeprowadzonej wśród gospodarstw domowych w Wielkiej Brytanii, która objęła 84 011 uczestników w wieku od 10 do 80 lat. Respondentów pytano jak bardzo są zadowoleni ze swojego życia oraz ile czasu spędzają na rozmowach ze znajomymi w mediach społecznościowych w typowy dzień. Każda osoba była ankietowana siedem razy, od roku 2011 do 2018.

Jedna z tez, którą postawili badacze brzmiała: powiązania między mediami społecznościowymi a dobrym samopoczuciem mogą być odmienne w różnych grupach wiekowych. Amy Orben, liderka grupy w MRC Cognition and Brain Sciences Unit na University of Cambridge, która kierowała badaniem, powiedziała: „Związek między korzystaniem z mediów społecznościowych a dobrym samopoczuciem psychicznym jest bardzo złożony. Wydaje się, że zmiany, które zachodzą w naszych ciałach, takie jak rozwój mózgu i okres dojrzewania, a także zmiany dotyczące pewnych społecznych aspektów, sprawiają, że jesteśmy bardziej podatni na zagrożenia w określonych momentach naszego życia”.

Naukowcy szczegółowo przeanalizowali grupę 17 409 osób w wieku 10 – 21 lat, by zweryfikować postawioną tezę i odpowiedzieć na pytanie: czy obecne korzystanie z mediów społecznościowych może mieć wpływ na zadowolenie z życia w przyszłości.

Zespół szukał związku między szacowanym korzystaniem z mediów społecznościowych a deklarowanym zadowoleniem z życia. Zidentyfikowano dwa kluczowe okresy dojrzewania, w których niektóre nastolatki są najbardziej wrażliwe na oddziaływanie mediów społecznościowych.

U dziewcząt w wieku od 11 do 13 lat korzystanie z mediów społecznościowych, wiązało się ze spadkiem zadowolenia z życia rok później. U chłopców takie następstwo dotyczyło  grupy wiekowej 14 - 15 lat. Różnice sugerują, że wrażliwość na korzystanie z mediów społecznościowych może być powiązana ze zmianami rozwojowymi, prawdopodobnie zmianami w strukturze mózgu lub dojrzewaniem, które występuje później u chłopców niż u dziewcząt.

Profesor Sarah-Jayne Blakemore, profesor psychologii i neuronauki poznawczej w Cambridge i współautorka badania, powiedziała: „Nie jest możliwe dokładne określenie procesów, które leżą u podstaw tej wrażliwości. Okres dojrzewania to czas zmian poznawczych, biologicznych i społecznych, które są ze sobą ściśle powiązane, co sprawia, że ​​trudno jest oddzielić jeden czynnik od drugiego. Na przykład wciąż nie wiadomo czy to zmiany rozwojowe mózgu czy kwestie hormonalne wpływają na to, jak nastolatki budują relacje z rówieśnikami.”

Zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn korzystanie z mediów społecznościowych w wieku 19 lat ponownie wiązało się ze spadkiem zadowolenia z życia 12 miesięcy później. Naukowcy twierdzą, że w tym wieku zmiany społeczne, takie jak opuszczenie domu lub rozpoczęcie pracy, mogą wpływać na nasz dobrostan i możemy być bardziej wrażliwi na zewnętrzne bodźce. Aczkolwiek, jak podkreślili badacze, wymaga to dalszych badań. Co istotne w pozostałych grupach wiekowych związek między korzystaniem z mediów społecznościowych a satysfakcją z życia rok później nie był statystycznie istotny.

Kolejny bardzo ciekawy wniosek, który wysnuto z badania, mówi, że osoby w wieku od 16 do 21 lat, które stwierdziły, że nie korzystają z mediów społecznościowych lub korzystają z nich bardzo intensywnie (ponad siedem godzin dziennie), zgłaszały niższą satysfakcję z życia niż osoby, które korzystały z mediów społecznościowych do trzech godzin dziennie.
Profesor Rogier Kievit, profesor neurologii rozwojowej w Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour, powiedział: „Nasze modelowanie statystyczne analizuje średnie. Oznacza to, że nie każda młoda osoba odczuje negatywny wpływ na swoje samopoczucie ze względu na korzystanie z mediów społecznościowych. Dla niektórych często będzie to pozytywny wpływ. Niektórzy mogą korzystać z mediów społecznościowych, aby komunikować się ze znajomymi czy też poradzić sobie z pewnym problemem.
Zdarza się, że młode osoby nie mają z kim porozmawiać o konkretnym problemie lub o tym, jak się czują – dla nich media społecznościowe mogą zapewnić cenne wsparcie”.
 

Pozytywne aspekty mediów społecznościowych – wyniki amerykańskiego badania

W 2018 roku instytut badawczy Pew Research Center przeprowadził badanie „Nastolatki, media społecznościowe i technologia” na grupie 743 osób w wieku od 13 do 17 lat. Badanie wykazało, że wielu młodych ludzi zdaje sobie sprawę z wyjątkowych wyzwań i korzyści wynikających z dorastania w erze cyfrowej. Aż 95% nastolatków miało dostęp do smartfona, a 45% twierdziło, że jest online „prawie stale”.

Nastolatki otwarcie mówią, że czasem czują się przytłoczeni tym, co dzieje się w mediach społecznościowych, a także presją do kreowania idealnego wizerunku własnej osoby, ale jednocześnie wskazują na ważne dla nich korzyści – wzmacnianie przyjaźni, możliwość dzielenia się swoimi poglądami/opiniami, a także wsparciu, które otrzymują.

Jak deklaruje osiem na dziesięć nastolatków wieku od 13 do 17 lat (81%), media społecznościowe sprawiają, że czują się bardziej włączone w to, co dzieje się w życiu ich znajomych.  Około dwie trzecie ma poczucie, że inne osoby wesprą je, gdyby znalazły się w trudnej sytuacji. Ponad połowa nastolatków spędza z przyjaciółmi więcej czasu online, niż offline, a ponad trzy czwarte spędza czas na forach i w grupach. Zdaniem młodzieży uczestnictwo w internetowych grupach pozwala im poznawać nowych ludzi (74%) i czuć się bardziej akceptowanymi (68%). Nawiązywanie kontaktów z ludźmi za pomocą mediów społecznościowych pomogło im w uzyskaniu większej pewności siebie – tak twierdzi 69% badanych nastolatków, a 61% czuje, że stali się bardziej towarzyscy.

Kolejną korzyścią, jaką niosą ze sobą media społecznościowe jest, według nastolatków, możliwość kontaktu z osobami o innym światopoglądzie. Prawie 70% nastolatków uważa, że pozwalają im one zachować krytyczny umysł i doświadczać większej złożoności świata, spotykać się z różnymi opiniami i przekonaniami oraz dają możliwość zetknięcia się z ludźmi z innych środowisk.

Obecność w mediach społecznościowych pomaga młodym angażować się w sprawy, na którym im zależy, włączać się w ważne dla nich inicjatywy – tak uważa 66% badanych. Przestrzeń wirtualna to miejsce, w którym mogą spotykać się z przyjaciółmi i dzielić podobne zainteresowania. Dla ponad 70% nastolatków media społecznościowe są przestrzenią, w której mogą pokazać swoją kreatywną stronę. Prawie połowa nastolatków (49%) publikuje informacje o swoich osiągnięciach.

Młodych respondentów poproszono o przyjrzenie się czterem parom słów i wybraniu tych, które najbardziej opisują ich odczucia związane z korzystaniem z mediów społecznościowych. W każdym przypadku nastolatki wskazywały na ogólnie pozytywne uczucia. Znaczące różnice wskazują, że młodzież czuje się bardziej zaangażowana niż wykluczona (71% vs 25%), pewna siebie niż niepewna (69% vs 26%), autentyczna niż fałszywa (64% vs 33%) i bardziej towarzyska niż skryta (61% vs 34%).

Najczęściej o korzystaniu z internetu przez dzieci i młodzież mówi się w kontekście niebezpiecznych zjawisk czy zagrożeń, na które mogą się w nim natknąć. Jest to całkiem zrozumiałe, bowiem jako dorośli chcemy, aby najmłodsi użytkownicy sieci byli w niej bezpieczni. Dlatego warto, by rodzic był obecny również w internetowym życiu dziecka i spróbował doświadczyć, jak to jest być cyfrowym tubylcem.

Jak wspierać dziecko, by internet był pozytywnym miejscem?

Jako osoby dorosłe sami ponosimy odpowiedzialność za to, w jaki sposób korzystamy z sieci. Mamy więcej doświadczenia i wiedzy, jak robić to świadomie i unikać potencjalnego ryzyka. Jako rodzice i opiekunowie powinniśmy zadbać o to, by wesprzeć dzieci w rozwijaniu kompetencji cyfrowych.

Co warto zrobić na początku?

Przyjrzeć się sobie i odpowiedzieć na pytania:

• Ile czasu dziennie korzystam z mediów społecznościowych?
• Z jakich mediów korzystam?
• Jakie informacje o sobie zamieszczam?
• Jakie posty/informacje udostępniam?
• Jakich informacji szukam?
• Co mi dają media społecznościowe?
• Dlaczego z nich korzystam?

W przypadku, gdy nie korzystasz z mediów społecznościowych, może być Ci trudno zrozumieć nastolatka. Warto porozmawiać z nim na ten temat na przykład na bazie przytoczonych wyżej wyników badań, zapytać – co media społecznościowe wnoszą do jego życia.

Jak zmniejszyć ilość czasu, którą dziecko spędza przed ekranem?

• Bądź przykładem dla dziecka. Pamiętaj, że dzieci uczą się, obserwując i naśladując dorosłych.
• Im dziecko jest starsze, tym trudniej jest kontrolować czas przed ekranem. Dlatego warto kształtować dobre nawyki już od najmłodszych lat.
• Wyznaczcie strefy w domu (np. salon) lub pory dnia (wspólny posiłek), gdy wszyscy domownicy zostawiają telefony w innym pomieszczeniu. 
• Spędzajcie wspólnie więcej czasu z rodziną i przyjaciółmi.
• Pomóż dziecku znaleźć pasję. Może będziecie mieć wspólne hobby?
• Razem eksperymentujcie, np. w kuchni.
• Włącz dziecko w niektóre domowe obowiązki, tj. sobotnie porządki. 
• Odkrywajcie razem nowe, ciekawe miejsca.
• Zaangażujcie się w pomoc innym. Może wolontariat?
• Rozważcie obecność zwierzaka w domu. Zabawa czy spacer z psem, to świetna alternatywa dla ekranu.

Co zrobić, aby ilość czasu przed ekranem przełożyć na jakość?

• W internecie młodzi dzielą się swoją twórczością, m.in. w social mediach, zakładając kanały wideo, pisząc blogi czy nagrywając podcasty. Treści nagrywane przez młodych „influencerów” zyskują setki fanów, a często za ich powstaniem stoją rodzice, którzy wspierają talenty swoich dzieci. Młodzi twórcy mogą korzystać z możliwości publikacji swoich treści na stronach typu: WordPress, Blogger, Tumblr, Medium. Jeżeli nie chcą zakładać całego bloga, a jedynie publikować dłuższe przemyślenia co jakiś czas mogą wykorzystać Notatek od Facebooka czy Insta Stories.
• Pomóż dziecku znaleźć pasję. Może będzie mogło ją rozwijać dzięki materiałom dostępnym w sieci, np.: fotografia i obróbka zdjęć, modelarstwo, decoupage, nauka języków, programowanie, tworzenie stron internetowych.
• Lubicie poznawać nowe miejsca? Wspólnie poszukajcie ciekawostek na temat danego miejsca. Zaplanujcie trasę korzystając z map Google.
• Czy wiesz w jakie gry online gra Twoje dziecko? Może warto zagrać z nim lub przekierować jego zainteresowania na edukacyjne gry?
• Znasz twórców podcastów, których najchętniej słucha pokolenie Z? Przesłuchaj kilka i poleć dziecku, zainspiruj je, by zamiast przewijać filmiki, posłuchało wartościowych treści.

 

Źródła:

•  Orben, A et al. Windows of developmental sensitivity to social media. Nat Comms; 28 March 2022; DOI: 10.1038/s41467-022-29296-3, Windows of developmental sensitivity to social media [online, dostęp z 17.10.2022]
• Orben, A et al. Windows of developmental sensitivity to social media. Nat Comms; 28 March 2022; DOI: 10.1038/s41467-022-29296-3, Scientists find that the impact of social media on wellbeing varies across adolescence [online, dostęp z 17.10.2022]
• Orben, A et al. Windows of developmental sensitivity to social media. Nat Comms; 28 March 2022; DOI: 10.1038/s41467-022-29296-3, Negative impact of social media affects girls and boys at different ages – study [online, dostęp z 17.10.2022]
• Pew Research Center, November 2018, Teens’ Social Media Habits and Experiences [online, dostęp z 20.10.2022]
• Nie taki Internet straszny jak go malują - Cyfryzacja KPRM - Portal Gov.pl (www.gov.pl) [online, dostęp z 20.10.2022]
• Internet i Social Media w Polsce 2022 – raport Digital 2022 Poland  [online, dostęp z 20.10.2022]
• Ciało nie określa - https://rodzice.fdds.pl/wp-content/uploads/2021/11/cialonieokresla-badania.pdf
• GUS, 24.11.2021 r., Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2021 r. [online, dostęp z 20.10.2022]
• Pyżalski J. (red.) (2019). Internet i jego młodzi twórcy – dobre i złe wiadomości z badań jakościowych, Warszawa: ​Badania i raporty | Akademia NASK [online, dostęp z 20.10.2022]

   wszystkie posty